Op zaterdag 2 november vond in en in samenwerking met het Nationaal Archief in Den Haag de derde publieksbijeenkomst van het onderzoeksprogramma plaats: Onderzoek in uitvoering. Achter de schermen van het onderzoeksprogramma Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië, 1945-1950. Hieronder een verslag van de bijeenkomst door freelance journaliste Tessa Hofland. 

Onderzoek in uitvoering. Publieksbijeenkomst op zaterdag 2 november 2019

Door Tessa Hofland

In de aantekeningen van de onderzoekers mag nog net niet gekeken worden. Op de publieksdag van het onderzoeksprogramma Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië, 1945 – 1950 worden onderzoeksmethodes, bronnen en voorzichtig eerste conclusies gedeeld. Tegelijkertijd wordt in de verschillende workshoprondes ook gekeken naar de uitdagingen die de soms eenzijdige en tegenstrijdige bronnen met zich meebrengen. Met dit verslag geven we een impressie van de publieksdag. Het volledige programma met overzicht van alle sessies is hier te vinden.

Het is de derde publieksbijeenkomst die rond het onderzoek georganiseerd wordt, maar het is de eerste die een kijkje achter de schermen van het onderzoek biedt, benadrukt Frank van Vree, directeur van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust en Genocidestudies. “Jullie mogen meekijken over de schouders van onze onderzoekers en met ze in discussie gaan over het brongebruik. Wij zullen laten zien hoe onderzoek doen er in de praktijk uitziet.” Daarom is op uitnodiging van het Nationaal Archief gekozen voor de locatie in Den Haag. “Het Nationaal Archief is voor verschillende onderzoekers een tweede thuisbasis”

Het onderzoeksprogramma heeft als doel een wetenschappelijk gefundeerd antwoord geven op vragen naar de aard, omvang, oorzaken én de impact van het Nederlands geweld in Indonesië in de jaren 1945 tot 1950. In enkele van de acht deelprogramma’s wordt samengewerkt met onderzoekers uit Indonesië. Die samenwerking bleek bij de allereerste ontmoeting al zeer waardevol, stelt Martijn Eickhoff bij de presentatie over het project Regionale Studies. Juist hier staat het delen van bronnen tussen Indonesische en Nederlandse historici centraal. “Na het uitwisselen veranderden perspectieven aan beide kanten.”

Indonesië onderzoek
'Voorbij de demarcatielijn', door Muhammad Yuanda Zara en Martijn Eickhoff (foto: Marcel Israel)

Co-presentator Muhammad Yuanda Zara van Yogyakarta State University vult het verhaal van Eickhoff aan door in te gaan op zijn onderzoeksproject: berichtgeving in regionale, Indonesische kranten. “Want er wordt wel eens gezegd: ‘In archieven vind je de gedachten van ambtenaren, in kranten die van het volk’.” In zijn verhaal laat Zara zien dat de nieuwe leiders van de jonge republiek geïntroduceerd werden, dat uitgelegd werd wat een democratie is en dat opoffering in de strijd tegen de Nederlanders als een heldendaad werd gezien. “Gruweldaden van de tegenstander werden benadrukt door een foto van een gewond kind in het ziekenhuis dat bezoek kreeg van Soekarno.”

In de studiezaal van het archief worden bezoekers bij verschillende workshops aan het werk gezet. Bezoekers worden even zelf onderzoeker als ze archiefteksten voorgeschoteld krijgen die ze moeten proberen te duiden. Azarja Harmanny vertelt aan de hand van voorbeelden wat we kunnen leren uit een militair rapport, en welke aanvullende bronnen nodig zijn om een completer beeld van het oorlogsgeweld in Indonesië te krijgen. In de ruimte ernaast gaan Tom van den Berge en Emma Keizer in op de ‘schimmige, internationale, politieke spelletjes’ die in de jaren ‘45-’50 gespeeld werden. De Verenigde Staten spraken openlijk steun voor de republiek Indonesië uit, maar knepen ook een oogje toe wanneer particulieren wapens leverden aan Nederland. “Voor operatie Kraai, ook wel bekend als de tweede politionele actie, zijn nog 60 duizend revolvers geleverd”, vertelt Keizer. “Het is inderdaad zeer tegenstrijdig.”

Indonesië onderzoek
De werkgroep 'Zonnestraal heeft doel bereikt' door Azarja Harmanny (foto: Marcel Israel)

’De thema’s in het onderzoek over Indonesië in de jaren ‘45 – ‘50 zijn uiteenlopend: van politiek, militair en juridisch tot de (sociale) impact op verschillende groepen mensen. Hier komen dan ook veel verschillende soorten bronnen bij kijken. Voor het project Getuigen & Tijdgenoten is een oproep de deur uit gegaan voor het delen van persoonlijke verhalen, uit de eerste hand of later opgetekend. Eveline Buchheim, Ody Dwicahyo, Fridus Steijlen en Stephanie Welvaart gaan tijdens hun sessie in op de impact die het delen van deze persoonlijke verhalen kan hebben. Gegevens en geschiedenissen van familieleden worden gedeeld en zo onderdeel van het publieke domein. Voor sommige mensen in de zaal, die gegevens gedeeld hebben, is dit geen probleem.

Gerda Jansen Hendriks (Andere Tijden) vertelt in een sessie over Nederlandse en Indonesische bioscoopjournaals. Ook wordt ingegaan op Indonesische revolutionaire bewegingen, het in kaart brengen van aantallen slachtoffers, berichtgeving in de media, en rapporten van inlichtingendiensten door respectievelijk Norman Joshua, Ron Habiboe, Maarten van de Bent en Anne van der Veer, en Tico Onderwater en Esther Zwinkels.

Indonesië onderzoek
'Uit betrouwbare bron vernomen ... 'door Esther Zwinkels en Tico Onderwater (foto: Marcel Israel)

Kunsthistoricus Aminudin Siregar en Harm Stevens, curator in het Rijksmuseum, delen hun inzichten ten aanzien van de archieven van de Marine en Leger Inlichtingendienst Netherlands Forces Intelligence Service (NEFIS) en Centrale Militaire Inlichtingen Dienst (CMI). Deze bronnen vinden de onderzoekers een ware, maar ook een problematische, goudmijn. De foto’s, documenten, affiches en nog veel meer vertellen vaak een uniek verhaal, maar zijn deels buitgemaakt door Nederlandse militairen. De onderzoekers van het project lopen tegen meer soortgelijke dilemma’s aan. Bronnen waarin alleen het Nederlands perspectief beschreven wordt, en affiches of artikelen die onderdeel waren van propaganda. “Of posters waarvan we vermoeden dat het tegenpropaganda is van Nederland”, vertelt Siregar als hij een voorbeeld omhoog houdt. “We zullen het misschien nooit zeker weten.”

Wat het onderzoeksprogramma Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië, 1945 – 1950 allemaal gaat opleveren, wordt pas echt duidelijk in september 2021. Dan worden de belangrijkste onderzoeksresultaten gedeeld. Het programma heeft dan vier jaar gelopen.

Indonesië onderzoek
Een kijkje in de 'problematische goudmijn' NEFIS-archief, met Harms Stevens (staand) en Aminudin Siregar (zittend, uiterst rechts) (Foto: Marcel Israel)
22-11-2019